دمنوش اسطوخودوس نیوشا

اسطوخودوس گیاهی چندساله و همیشه سبز است که تا ارتفاع 40-60 سانتی متر رشد می کند و بوته های متراکم و متقارن تشکیل می دهد. بخش پایینی ساقه، چوبی و بخش بالایی آن، سبز و تازه است. اسطوخودوس برگ های باریک یا نیزه ای با حاشیه های پیچ خورده و ریشه ی فیبری بسیار منشعب دارد. برگ های سبز- نقره ای آن با کرک پوشیده شده اند که از آنها در برابر تابش آفتاب شدید، باد و اتلاف بیش از حد آب محافظت می کند. این گیاه، گل ‎های بنفش سنبله ‎ای دارد که در دایره‌ هایی (3-5 گل در هر دایره) در بخش بالایی ساقه آرایش یافته اند؛ البته واریته هایی با گل های سفید (Alba و Nana Alba) و گل های صورتی (Rosea) را نیز پرورش داده اند. خاک های زهکشی شده، حاصلخیز و آهکی برای رشد اسطوخودوس مناسب هستند؛ این گیاه در آفتاب کامل همراه با محافظت در برابر باد به بهترین شکل رشد می کند. (2)

---

برخی از خواص اسطوخودوس:

1- بهبود کیفیت خواب

اسطوخودوس به عنوان یک داروی طبیعی عالی برای بهبود کیفیت خواب و درمان بی خوابی پیشنهاد شده است. ⁽³⁾

در سال 2017، مطالعه ای در دهلی نو، هند، با هدف ارزیابی اثربخشی چای اسطوخودوس در رفع خستگی، افزایش کیفیت خواب و بهبود دلبستگی مادر به نوزاد پس از زایمان انجام شد. در مجموع 60 زن هندی که به تازگی زایمان کرده بودند و هیچگونه سابقه ی حساسیت به چای ها، غذاها یا داروهای گیاهی نداشتند را با یک روش معین به دو گروه 30 نفره – گروه آزمایشی و گروه کنترل – تقسیم کردند. گروه کنترل فقط مراقبت های معمول پس از زایمان را دریافت می کردند، اما افراد گروه آزمایشی به مدت 2 هفته، هر روز 1 ساعت پیش از خواب، رایحه ی یک فنجان چای اسطوخودوس را استشمام کرده و سپس، آن را می نوشیدند. (هر فنجان چای اسطوخودوس از یک چای کیسه ای حاوی چای سیاه و اسطوخودوس که به مدت 10-15 دقیقه در 300 میلی لیتر آب داغ خیسانده می شد، تهیه شده بود.)

یافته ها نشان داد که میانگین امتیازات «خستگی مادران پس از زایمان، سطح کیفی خواب آنها و دلبستگی مادر به نوزاد» در گروه آزمایشی نسبت به گروه کنترل پایین تر بود. این نتیجه نشان می دهد تجویز چای اسطوخودوس به مادرانی که به تازگی زایمان کرده بودند به مدت 14 روز متوالی در کاهش خستگی، بهبود کیفیت خواب و بهبود دلبستگی مادر به نوزاد مؤثر بوده است، درحالی که در گروه کنترل مراقبت های معمول پس از زایمان در بهبود دلبستگی مادر به نوزاد مؤثر نبود.

در نتیجه، این تحقیق از ادعای رایج «اثر مفید چای اسطوخودوس بر خستگی، کیفیت خواب و دلبستگی مادر به نوزاد در زنانی که به تازگی زایمان کرده اند» حمایت می کند.

عوارض جانبی کمی که گزارش شده اند نیز تأیید دیگری بر این ادعاست که مصرف چای اسطوخودوس یک روش درمانی جایگزین ایمن، ساده، مقرون به صرفه و کارآمد برای همه است.⁽⁴⁾

2- کاهش اضطراب و استرس

  در مطالعه ای خاصیت ضداضطراب احتمالی عصاره آبی خوراکیِ گل های اسطوخودوس (LAE) در رت های مبتلا به استرس مزمن خفیف را بررسی کردند.

48 رت بالغ نر به طور تصادفی به دو گروه «مبتلا به استرس مزمن خفیف» و «بدون استرس» تقسیم کردند. رت های بدون استرس در شرایط نرمال نگهداری شدند. طی روند ایجاد استرس، رت های مبتلا به استرس مزمن خفیف را به طور جداگانه در اتاق دیگری گذاشتند. سپس، هر گروه را به سه زیرگروه 8 تایی تقسیم کردند: 1. زیرگروه آب مقطر، 2. زیرگروه LAE در دوز 200 میلی گرم بر کیلوگرم، 3. زیرگروه LAE در دوز 400.

طی دوره 5 هفته ای درمان، هر روز آب مقطر یا عصاره آبی گل ‌های اسطوخودوس (200 و 400 میلی گرم/کیلوگرم) را به صورت خوراکی و 1 ساعت پیش از قرار گرفتن در شرایط استرس مزمن خفیف به رت ها می دادند. در مجموع، عصاره آبی خوراکیِ اسطوخودوس رفتار مرتبط با اضطراب در رت‌ ها را بهبود داد. این تحقیق نشان داد که LAE، صرف نظر از میزان دوز مصرفی، به طور قابل توجهی ضداضطراب است. (5)

3- ضدافسردگی

 در سال 2012، به منظور بررسی اثرات شبه ضدافسردگی عصاره های آبی اسطوخودوس در رت ها با استفاده از آزمون شنای اجباری (FST) (پرکاربردترین آزمون سنجش افسردگی در مدل حیوانی) تحقیقی را انجام دادند. محققان حرکت نکردن جوندگان هنگام قرارگیری در معرض یک استرس اجتناب ناپذیر مانند شنای اجباری را نوعی ناامیدی در نظر گرفتند چون حیوان رهایی را غیرممکن می داند. علاوه بر این، به این نتیجه رسیدند که با استفاده از داروهای ضدافسردگی شناخته شده، زمان بی تحرکی در این آزمون کاهش می یابد.

عصاره آبی اسطوخودوس را سه مرتبه – 24، 5 و 1 ساعت قبل از آزمون – به صورت خوراکی به رت ها دادند. تجویز عصاره آبی اسطوخودوس (با دوز 3428 میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن)، زمان بی تحرکی آنها را در آزمون به طرز قابل توجهی کاهش داد. اثری که قابل مقایسه با داروی ضدافسردگی سنتتیک یعنی ایمی‌ پرامین (دوز 30 میلی گرم بر کیلوگرم) بود. هنوز مشخص نیست کدام ترکیب عصاره آبی اسطوخودوس عامل اثر شبه ضدافسردگی آن است. در تحقیق حاضر، لینالول، جزء اصلی اسانس روغنی اسطوخودوس را به طور کامل حذف کرده اند. بنابراین، می توانیم اثر شبه ضدافسردگی عصاره آبی اسطوخودوس را به اجزاء غیرفرّار آن نسبت بدهیم.

طبق گزارشات، اسطوخودوس حاوی ترکیبات فنولی غیرفرّاری مانند هیدرواُکسی سینامیک اسیدها و گلیکوزیدهای فلاون است که می توانند با استفاده از آب داغ استخراج شوند و احتمالاً در عصاره آبی مورد استفاده در این تحقیق وجود داشته اند. در میان ترکیبات فنولی که پیش از این در اسطوخودوس یافت شده اند، رزمارینیک اسید و آپیژنین دارای فعالیت شبه ضدافسردگی در آزمون شنای اجباری هستند.⁽⁶⁾

4- ضدمیکروب

استفاده بی رویه از داروهای ضدمیکروبی در درمان بیماری ها منجر به مقاومت میکروارگانیسم ها در برابر تعداد زیادی از آنتی بیوتیک ها شده است. بنابراین، باید استفاده از داروهای ضدمیکروبی طبیعی را گسترش داد؛ می توان از گیاهان دارویی که سرشار از عوامل ضدمیکروبی هستند به عنوان جایگزین داروهای ضدمیکروبی استفاده کرد.

مطالعه ای با هدف بررسی اثرات ضدباکتریایی غلظت های مختلف عصاره آبی اسطوخودوس بر برخی از باکتری های بیماری ‌زا از جمله باسیلوس سوبتیلیس، استرپتوکوکوس موتانس، لیستریا منوسیتوژنز، یرسینیا انتروکولیتیکا و سالمونلا انتریتیدیس انجام شد. یافته ها نشان دادند که عصاره آبی اسطوخودوس به طور قابل ملاحظه ای تمام باکتری‌ های مورد آزمایش را مهار کرد و این اثر با افزایش غلظت عصاره، افزایش می یافت.

همچنین، اثر عصاره آبی اسطوخودوس بر باکتری های گرم مثبت، در مقایسه با باکتری های گرم منفی، بیشتر بود؛ این عصاره بیشترین تأثیر را بر باکتری باسیلوس سوبتیلس و کمترین تأثیر را بر باکتری سالمونلا اینتریتیدیس داشت. ⁽⁷⁾

5- افزایش فعالیت آنتی اکسیدانی

 ویژگی های آنتی اکسیدانی عصاره های انواع اسطوخودوس عمدتاً به محتوای فلاونوئیدها و ترکیبات اسید فنولیک و تا حدی هم به برخی از ایزوپرنوئیدها نسبت داده می شود.

اگرچه اندازه‌گیری «فعالیت به دام اندازی رادیکال» گیاهان با استفاده از روش DPPH نشان می دهد که به طور کلی، انواع اسطوخودوس نسبت به سایر گیاهان مانند چای سبز، میخک و آویشن، فعالیت آنتی اکسیدانی کمتری دارند. این می تواند به دلیل میزان کم ترکیبات فنولی باشد چون میزان ترکیبات فنولی اصلی گزارش شده در اسطوخودوس یعنی رزمارینیک اسیدها و کافئیک اسید، کم است.

شیوه‌ عصاره‌گیری نیز بر خواص آنتی اکسیدانی کلی عصاره های اسطوخودوس اثر می گذارد. ⁽⁸⁾

6- بهبود عملکرد مغز

 مطالعه ای با هدف ارزیابی اثر عصاره آبی اسطوخودوس بر عملکرد یادگیری و حافظه رت های مبتلا به آلزایمر انجام شد. ابتدا، 80 رت نر به دو گروه کنترل (بدون بیماری آلزایمر) و مبتلا به آلزایمر تقسیم شدند. رت های هر دو گروه تحت 2 مرحله یادگیری وظیفه ای (با فاصله 20 روز) قرار گرفتند؛ در مرحله اول یادگیری وظیفه ای، رت ابتدا باید مکان یک سکو را در یک استخر دایره‌ای شکل با توجه به علائمی که در اطراف آن محیط بود، یاد می گرفت؛ سپس با حذف آن سکو، در مدت زمان مشخصی و از طریق همان علائمی که در اطراف آن بود، مکان سکو را پیدا می کرد. پس از این مرحله، رت های هر دو گروه به مدت 20 روز، تحت درمان با آب مقطر یا عصاره آبی اسطوخودوس در دوزهای مختلف (50، 100 و 200 میلی گرم بر کیلوگرم) قرار گرفتند.

سپس، رت ها وارد مرحله دوم یادگیری شدند؛ این مرحله هم درست مثل مرحله اول بود.

نتایج نشان داد در مرحله اول آزمون، زمان سپری شده برای یافتن سکوی مخفی در گروه مبتلا به آلزایمر به میزان قابل توجهی بیشتر از گروه کنترل بود. در مرحله دوم یادگیری، به غیر از رت های مبتلا به آلزایمر که تحت درمان با عصاره اسطوخودوس در دوز 50 میلی گرم بر کیلوگرم قرار گرفته بودند، سایر رت های گروه کنترل که عصاره اسطوخودوس در دوزهای 50، 100 و 200 (میلی گرم بر کیلوگرم) دریافت کردند و سایر رت های گروه مبتلا به آلزایمر که عصاره اسطوخودوس در دوزهای 100 و 200 (میلی گرم بر کیلوگرم) دریافت کردند، در مقایسه با رت هایی که تحت درمان با آب مقطر قرار گرفته بودند، عملکرد بهتری داشتند. براساس این نتایج، عصاره اسطوخودوس در رفع نقص های حافظه در رت های مبتلا به آلزایمر مؤثر است. ⁽⁹⁾

 7- بهبود عملکرد قلب و عروق

«آسیب ایسکمی-خونرسانی مجدد» یعنی کاهش خونرسانی به عضله برای مدتی کوتاه؛ برقراری مجدد جریان خون بعد از آن، باعث آسیب عضله می شود. در جریان خونرسانی مجدد، سلول های بافت، به میزان زیادی رادیکال های آزاد اکسیژن تولید می کنند؛ استرس اکسیداتیو عامل مهمی در ایجاد این آسیب است.

در مطالعه ای خاصیت محافظتی عصاره آبی گل اسطوخودوس در برابر این آسیب بر عضله قلب را در رت های جنس نر ارزیابی کردند. نتایج نشان داد که پیش درمان با عصاره آبی گل اسطوخودوس درجه آسیب بافت عضله قلب و میزان استرس اکسیداتیو را به میزان قابل توجهی کاهش می دهد، اما عملکرد قلب و جریان خون در سرخرگ کرونری قلب را افزایش می دهد.

بنابراین، می توان نتیجه گرفت عصاره آبی گل اسطوخودوس از عضله قلب در برابر این آسيب محافظت می کند؛ این اثر ممکن است با بهبود وضعیت استرس اکسیداتیو در عضله قلب ارتباط داشته باشد.  ⁽¹⁰⁾

8- ضد سرطان

 مطالعات بسیاری تأیید کرده اند که گیاهان منابع طبیعی مناسبی هستند که باید به عنوان داروهای ضدسرطان با عوارض جانبی کمتر نسبت به شیمی درمانی و رادیوتراپی مورد مطالعه قرار بگیرند.

در مطالعه‌ای، خواص ضدسرطانی عصاره آبی اسطوخودوس را بر لنفوسیت های بیماران مبتلا به لنفوم هوچکین بررسی کردند. یافته ها نشان دادند که اسطوخودوس تکثیر سلولی را در لنفوسیت ها و رده های سلول با اثرات مختلف مهار کرد. همچنین، هنگامی که سلول لنفوم هوچکین در معرض عصاره آبی اسطوخودوس قرار گرفت، آپوپتوز (نوعی مرگ سلولی برنامه‌ریزی شده) اتفاق افتاد.

این آزمایش پیشنهاد می کند که می توان در مطالعات بعدی، عصاره آبی اسطوخودوس را به عنوان یک عامل ضدسرطان بالقوه در نظر گرفت. بنابراین، برای شناسایی و تأیید اثر سمی دقیق این عصاره بر سلول سرطانی، مطالعات درون بدن موجود زنده (in vivo) ضروری هستند. علاوه بر این، برای دستیابی به بهترین نتایج، شناسایی ماده مؤثره این عصاره ضروری است. ⁽¹¹⁾